Rzeczownik
W wypowiedzeniu składającym się z dwóch rzeczowników drugi w kolejności może pełnić jedną z następujących funkcji:
- orzeczenia imiennego, współtworząc najprostsze, dwuskładnikowe zdanie nominalne, o czym poniżej.
- przydawki, np.: byēt⏝iǧ-ǧīrān – dom sąsiadów,
ḍābiṭ šurṭa – oficer policji, ḫātim ḏeheb – pierścionek ze złota, rīḥat
hēl – zapach kardamonu, wizart⏝iṣ-ṣiḥḥa – ministerstwo zdrowia, lōn seyyārat
abū-hum – kolor auta ich ojca. Oczywiście, ze względu na brak kategorii przypadka gramatycznego
w dialekcie irackim, trudno w tej sytuacji mówić o przydawce dopełniaczowej. Ale poza tym trzeba pamiętać, że
rzeczownik opisywany przez tego typu przydawkę nie może być określony przedimkiem. Takie wyrażenia przydawkowe,
zwłaszcza bardziej rozbudowane, można rozdzielić za pomocą partykuły dzierżawczej māl, jak np.:
byēt māl⏝iǧ-ǧīrān, czy lōn⏝is-seyyāra mālat (mālt) abū-hum. Nie zawsze jednak
będzie to stylistycznie akceptowalne, jak qalam māl irṣāṣ zamiast poprawnego qalam irṣāṣ –
ołówek (dosł. pisak z ołowiu) czy ḫātim māl ḏeheb zamiast jak wyżej ḫātim ḏeheb
lub ḫātim min ḏeheb.
Specyficznymi konstrukcjami przydawkowymi są wyrażenia z rzeczownikami kull (dosł. całość) oraz baᶜaḍ (dosł. część). Od analogicznych w arabszczyźnie literackiej odróżnia je tylko brak końcówek gramatycznych.
Jeśli po kull występuje rzeczownik policzalny, nieokreślony i w liczbie pojedynczej, wówczas mamy do
czynienia ze znaczeniem „każdy”, np. kull šāriᶜ – każda ulica, kull medīne – każde
miasto. Gdybyśmy natomiast chcieli powiedzieć w dialekcie irackim zdania w rodzaju „Każdy pracuje” lub
„Każda studiuje”, musielibyśmy posłużyć się frazą kull wāḥid lub kull wāḥde, czyli odpowiednio:
kull wāḥid yištuġul oraz kull wāḥde tidris.
Jeśli jest to rzeczownik określony w liczbie mnogiej, kull oznacza „wszyscy”, „wszystkie”, np.:
kull⏝iṭ-ṭullāb – wszyscy studenci, kull⏝in-niswān – wszystkie kobiety,
kull⏝in-nās – wszyscy ludzie, kull-hum – wszyscy oni, kull-kum – wy
wszyscy (ale kullīt-ne lub kulliyat-ne – my wszyscy), kull⏝il-byūt –
wszystkie domy, kull aᶜḍāᵓ⏝il-munaẓẓama – wszyscy członkowie organizacji.
Natomiast kull w powiązaniu z rzeczownikiem w liczbie pojedynczej, określonym i jednocześnie niepoliczalnym lub zbiorowym oznacza „cały”, „cała”, „całe”, np. kull⏝il-muǧtamaᶜ – całe społeczeństwo, kull⏝il-ḫubuz – cały chleb.
Z kolei baᶜaḍ w połączeniu z rzeczownikiem określonym w liczbie mnogiej oznacza „niektórzy”, „niektóre”, a przed rzeczownikiem w liczbie pojedynczej oznacza dosłownie „część”, jak np.: baᶜḍ⏝il-benāt – niektóre dziewczęta, baᶜḍ⏝il-musāfirīn – niektórzy podróżni, baᶜaḍ-na – niektórzy z nas, baᶜḍ⏝il-muǧtamaᶜ – część społeczeństwa. Może też być użyte w znaczeniu „trochę”, jednak ta konotacja została niemal całkowicie zdominowana przez wyraz šweyye wyrażający dosłownie taki właśnie sens.
Przymiotnik
Tak jak w języku literackim przymiotnik występuje po rzeczowniku, z którym zgadza się pod względem rodzaju, liczby i
określoności, np.: muwaẓẓaf ǧidīd – nowy urzędnik, il-ḥukūma⏝l-ᶜirāqiyya – rząd
iracki, awlād⏝iṣġār – mali chłopcy, byūt ᶜatīga / ᶜitteg – stare
domy, in-niswān⏝iz-zengīnāt – bogate kobiety, wazīr⏝iṣ-ṣiḥḥa⏝l-ᶜirāqī – iracki
minister zdrowia. Podobnie zachowują się imiesłowy, zarówno czynne jak i bierne, np.: ǧāhil nāyim –
śpiące dziecko, niswān ṣāymāt – poszczące kobiety, bāb mesdūd – zmknięte
drzwi. Imiesłów czynny pełni też inną funkcję składniową, o czym tutaj.
Wyjątkiem jest zapożyczony z języka perskiego przymiotnik ḫōš – dobry, który jest nieodmienny i prawie
zawsze poprzedza rzeczownik, np.: ḫōš seyyāra – dobry samochód, ḫōš ᶜummāl – dobrzy
robotnicy.
Stopniowanie przymiotników
W zasadzie niewiele różni się od stopniowania w języku literackim. W przypadku przymiotników o tematach wyrazowych opartych tylko na trzech spółgłoskach rdzennych stopień wyższy tworzy się według wzoru afᶜal, np.: weled aṣġar min uḫt-ī – chłopiec młodszy od mojej siostry, luġa aṣᶜab imn⏝il-inglīziyye – język trudniejszy od angielskiego, niswān aḥlā min malāᵓika – kobiety piękniejsze od aniołów, riyāǧīl aᶜnad min zmāyil – mężczyźni bardziej uparci niż osły.
Stopień wyższy od bardziej rozbudowanych tematów wyrazowych tworzy się przez dodanie ekṯer lub ezjed, np.: zengīn ekter min mudīr⏝il-benk – bogatszy od dyrektora banku, mitfāᵓil ekṯer min zawiǧt-e – bardziej optymistyczny niż jego żona, mihtemm bi⏝s-siyāse ekṯer min abū-hum – bardziej interesujący się polityką niż ich ojciec, bābawī ekṯer imn⏝il-bāba – bardziej papieski niż papież. Według tego samego schematu tworzy się stopień wyższy od przymiotników oznaczających kolory i ułomności, np.: aḥmar ezyed min lōn⏝il-werde – czerwieńszy od koloru róży, aṣlaᶜ ekṯer min abū-ye – bardziej łysy od mojego ojca. Ale można też powiedzieć prościej: aḥmar min lōn⏝il-werde czy aṣlaᶜ min abū-ye.
Stopień najwyższy tworzy się na trzy sposoby analogicznie jak w języku literackim, ale z uwzględnieniem braku deklinacji:
- przez określenie przedimkiem, np.: er-reǧǧāl⏝il-akbar – najstarszy mężczyzna – iṭ-ṭāliba⏝l-ašṭar – najzdolniejsza studentka, iš-šāriᶜ⏝il-aṭwal – najdłuższa ulica;
- według schematu: przymiotnik w stopniu wyższym bez przedimka (zawsze w rodzaju męskim) + rzeczownik nieokreślony liczby pojedynczej, jak np.: akbar reǧǧāl, ašṭar ṭāliba, aṭwal šāriᶜ;
- według schematu: przymiotnik w stopniu wyższym bez przedimka + rzeczownik określony liczby mnogiej, jak np.: akbar⏝ir-riyāǧīl – najstarszy z mężczyzn, ašṭar⏝iṭ-ṭālibāt – najzdolniejsza ze studentek, aṭwal⏝iš-šawāriᶜ – najdłuższa z ulic.
Zdanie nominalne
W zdaniu nominalnym podmiot stoi z reguły na pierwszym miejscu, jak w następujących przykładach: il-umm ṭabbāḫa – matka jest kucharką, il-ᶜilim kenz – nauka jest skarbem, ḫawāt-ī muᶜallimāt – moje siostry są nauczycielkami, uḫūt-he muwaẓẓafīn – jej bracia są urzędnikami. O tym, że mamy tu do czynienia ze zdaniami, a nie z luźnymi związkami wyrazowymi, świadczy za każdym razem określoność podmiotu oraz nieokreśloność orzeczenia imiennego. Na takim właśnie kontraście opiera się bowiem generalnie budowa zdania nominalnego. Pod względem gramatycznym nic się nie zmieni, jeśli miejsce podmiotu zajmie zaimek lub imię własne, które ze swojej natury są określone: hiyya ṭabbāḫa – ona jest kucharką, hāḏe kenz – to jest skarb, hinne muᶜallimāt – one są nauczycielkami, humma muwaẓẓafīn – oni są urzędnikami, Fāḍil muhandis – Fadil jest inżynierem.
Z kolei orzeczeniem imiennym może być też przymiotnik, imiesłów, przysłówek, liczebnik lub wyrażenie przyimkowe, np.: huwwa marīḍ – on jest chory, iḥne mašġūlīn – jesteśmy zajęci, l-imtiḥān bāčir – egzamin jest jutro, humma ḫamse – jest ich pięciu (pięć, pięcioro), iǧ-ǧihāl bi⏝l-medrese – dzieci są w szkole.
Do zaprzeczenia tego typu fraz służą partykuły mū oraz mā (ma, me), przy czym za pomocą drugiej z nich przeczy się imiesłowy o nacechowaniu czasownikowym, np.: hiyya mū ṭabbāḫa – ona nie jest kucharką, iḥne mā mašġūlīn – nie jesteśmy zajęci.
W czasie przeszłym pojawia się łącznik w postaci odpowiedniej formy osobowej czasownika čān, a w czasie przyszłym yikūn poprzedzonej partykułą rāḥ, np.: huwwa čān marīḍ – on był chory, iǧ-ǧihāl čānaw bi⏝l-medrese – dzieci były w szkole, iḥne mā činne mašġūlīn – nie byliśmy zajęci, l-imtiḥān mā rāḥ yikūn bāčir – egzaminu nie będzie jutro.
Łącznikiem w orzeczeniu imiennym może też być czasownik ṣār oznaczający stawanie się, np.: hiyya ṣārat ṭabība – ona została lekarką, iḥne rāḥ⏝inṣīr zenāgīn – staniemy się bogaci.
Akū
To tak charakterystyczne dla dialektu irackiego słowo jest nieodmienne i oznacza bycie, istnienie, znajdowanie się (podobnie jak fī w innych dialektach arabskich). Jego zaprzeczeniem jest mākū, np. akū čelib bi⏝l-ḥadīqa – w ogrodzie jest pies, akū ᶜadāle – jest sprawiedliwość, mākū wakit – nie ma czasu, mākū aḥad bi⏝l-byēt – nie ma nikogo w domu, mākū flūs – nie ma pieniędzy. W czasie przeszłym poprzedzane jest przez čān, np. čān akū čelib bi⏝l-ḥadīqa – w ogrodzie był pies.
Zdania pytajne
Pytania ogólne formułuje się za pomocą intonacji. Wyjątkowo, jako zabieg stylistyczny nawiązujący do języka literackiego używa się partykuły hel – Czy? Pytania szczegółowe tworzy się przy użyciu odpowiednich zaimków pytajnych, jak w poniższych przykładach:
minū hāḏe? – Kto to jest? hāḏe mudīr-ne⏝ǧ-ǧidīd – To jest nasz nowy dyrektor.
minū ḏāke⏝r-reǧǧāl? – Kim jest tamten mężczyzna? huwwa muhandis bi⏝š-šerike mālat-ne – Jest inżynierem w naszej firmie.
minū haḏōle⏝ǧ-ǧahāl? – Kim są te dzieci? humma ṭullāb māl medreset-na – To są uczniowie naszej szkoły.
šinū hāḏe? – Co to jest? hāḏe ṭaḥīn – To jest mąka.
hāye šinū? – Co to jest? hāye āle mūsīqiyye – To jest instrument muzyczny.
šism-ek? – Jak masz na imię? ismī Bāsim. – Mam na imię Basim.
inte wēn? – Gdzie ty jesteś? ānī hnā warā-k – Jestem tutaj, za tobą.
wēn aḫū-č? – Gdzie jest twój (r.ż.) brat? huwwa hesse bi⏝l-medrese – Jest teraz w szkole.
humma mnyēn? – Skąd oni są? humma min Baġdād – Oni są z Bagdadu.
šlōn-ič? – Jak się masz? (r.ż.) zyēne, kulliš zyēne – Dobrze, bardzo dobrze.
šlōn-kum? – Jak się macie? zyēnīn, il-ḥamdu li⏝l-Lāh – Dobrze, chwała Bogu.
il-men hāḏe⏝d-defter? – Czyj to zeszyt? il-ī – Mój.
čem tiffāḥa akū bi⏝s-selle mālt-ič? – Ile jabłek jest w twoim (r.ż.) koszyku? ᶜašra – Dziesięć.
byēš is-sāᶜa? – Która jest godzina? is-sāᶜa ḫamsa – Jest godzina piąta.
byēš⏝il-mōz? – Po ile są banany? kyēlō b-ᵓelif dīnār – Po tysiąc dinarów za kilo.
lyēš huwwa nāyim? – Czemu on śpi? liᵓen huwwa kulliš taᶜbān – Bo jest bardzo zmęczony.
šged ᶜind-ek flūs? – Ile masz pieniędzy? kulliš hwāye – Bardzo dużo.
