Wiemy już, że czas przeszły w języku arabskim realizowany jest przez koniugację sufiksalną a czas teraźniejszy przez koniugację sufiksalno-prefiksalną. Czas przyszły z kolei tworzy się przez prostą modyfikację polegającą na poprzedzeniu formy czasu teraźniejszego czasownika jedną z dwu partykuł: pisanej rozłącznie سَوْفَ (sawfa) lub pisanej łącznie سَـ (sa-), np.: سَوْفَ يَكْتُبونَ (sawfa yaktubūn^a) lub سَيَكْتُبونَ (sa-yaktubūn^a) – napiszą, będą pisać.

Zdanie pojedyncze z orzeczeniem czasow­nikowym

W zdaniach neutralnych stylistycznie, o standardowym szyku wyrazów, orzeczenie czasownikowe stoi przed podmiotem i zgadza się z nim pod względem rodzaju gramatycznego. Ponadto obligatoryjnie występuje w liczbie pojedynczej, np.:

ذَهَبَ كَريمٌ إلى المَدْرَسةِ

Karim poszedł do szkoły

رَجَعَتْ مَرْيَمُ مَن السوقِ

Maria wróciła z bazaru.

ذَهَبَ كَريمٌ وأَحْمَدُ إِلى المَدْرَسةِ

Karim i Ahmad poszli do szkoły.

رَجَعَت النِساءُ مِن السوقِ

Kobiety wróciły z bazaru.

Gdy podmiotem jest rzeczownik nieosobowy w liczbie mnogiej, wówczas orzeczenie przyjmuje formę rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej:

تَذْبُلُ النَباتاتُ

Rośliny więdną

رَجَعَت الطُيورُ إلى أَوْكارِها

Ptaki wróciły do swoich gniazd.

Możliwy jest też szyk przestawny (podmiot + orzeczenie), który w mówionej wersji arabskiego języka literackiego zdecydowanie przeważa. Jednak wysunięcie podmiotu przed orzeczenie pociąga za sobą konsekwencje gramatyczne:

• jeśli podmiot jest rzeczownikiem osobowym, to orzeczenie musi zgadzać się z nim co do rodzaju i liczby, np.:

أَحْمَدُ وموسى سافَرا إلى مِصْرِ

Ahmad i Musa wyjechali do Egiptu.

مَرْيَمُ ولَيْلى جَلَسَتا تَحْتَ الشَجَرةِِ

Maria i Layla usiadły pod drzewem.

الأَطْفالُ يَلْعَبونَ في الحَديقةِ

Dzieci bawią się w ogrodzie.

هَؤلاء النِساءُ يَعْمَلْنَ في المُسْتَشْفى

Te kobiety pracują w szpitalu.

• jeśli podmiot jest rzeczownikiem nieosobowym w liczbie pojedynczej, to orzeczenie musi zgadzać się z nim co do rodzaju, np.:

السَيّارةُ وَقَفَتْ أَمامَ البَيْتِ

Samochód zatrzymał się przed domem.

كَلْبُهُ قَفَزَ في النَهْرِ

Jego pies skoczył do rzeki.

• jeśli podmiot jest rzeczownikiem nieosobowym w liczbie mnogiej, wówczas orzeczenie musi mieć formę rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej:

الحَيَواناتُ تَخْرُجُ مِن الغابةِ

Zwierzęta wychodzą z lasu.

الأوْراقُ تَتَساقَطُ مِن الأشْجارِ

Liście spadają z drzew.

Użycie szyku przestawnego wymuszają partykuły: إِنَّ (ᵓinna), لَعَلَّ (laᶜalla) – być może oraz لَيْتَ (layta) – oby, gdyby. Dodatkowo wymagają one, by podmiot zdania był w bierniku:

لَيْتَ أَبانا يَعودُ يَوْماً

Oby nasz ojciec wrócił pewnego dnia.

لَعَلَّ والِدَيْنا غادَرا إلى بَغْدادَ

Być może nasi rodzice wyjechali do Bagdadu.

Zaprzeczenie zdań z orzeczeniem czasownikowym różni się w zależności od czasu:

• w czasie teraźniejszym za pomocą partykuły لا (lā), np.:

لا يَعيشُ خاِدٌ وكَريمٌ في الصَحْراءِ

Chalid i Karim nie żyją na pustyni.

• w czasie przyszłym za pomocą partykuły لَنْ (lan) i formy trybu łączącego czasownika, np.:

لَنْ يَذْهَبَ التَلاميذُ إلى المَدْرَسةِ اليَوْمَ

Uczniowie nie pójdą dziś do szkoły.

لَعَلَّ التَلاميذَ لَنْ يَذْهَبوا إلى المَدْرَسةِ اليَوْمَ

Być może uczniowie nie pójdą dziś do szkoły.

• w czasie przeszłym za pomocą partykuły لَمْ (lam) i formy trybu ściętego czasownika, np.:

لَمْ تَسْمَعْ البناتُ عَنْ لَعْنةِ الفَراعِنةِ

Dziewczyny nie słyszały o klątwie faraonów.

كَأَنَّ البَناتِ لَمْ يَسْمَعْنَ عَنْ لَعْنةِ الفَراعِنةِ

Jak gdyby dziewczyny nie słyszały o klątwie faraonów.

Jeśli orzeczeniem jest czasownik przechodni, może on przyjąć jedno dopełnienie, np.:

كَتَبَ خِطاباً

Napisał list

lub dwa dopełnienia, np.:

أَعْطَى الحاضِرينَ تَصَوُّراً عَن الوَضَعِ في السودان

Dał obecnym wyobrażenie o sytuacji w Sudanie.

Jak widać, każde z dopełnień w powyższych przykładach jest w bierniku. Każde też po przekształceniu zdań na stronę bierną może stać się podmiotem:

كُتِبَ الخطابُ

List został napisany.

أُعْطِيَ الحاضِرونَ تَصَوُّراً عن الوَضَعِ في السودانِ

Obecnym dane zostało wyobrażenie o sytuacji w Sudanie.

أُعْطِيَ تَصَوُّرٌ لِلحاضِرينَ عَن الوَضَعِ في السودان

Obecni dostali wyobrażenie o sytuacji w Sudanie.

(dosł.: Wyobrażenie o sytuacji w Sudanie zostało dane obecnym)

Dopełnienie bliższe bywa też w dopełniaczu. Dzieje się tak, gdy orzeczenie stanowi połączenie czasownika z przyimkiem, np.:

يَرْغَبُ في اللِقاء مع مَلِكِ الأُرْدُنِّ

Pragnie spotkać się z królem Jordanii.

.يَسْتَمِعونَ إلى الأَغاني العَرَبِيّةِِ

Słuchają piosenek arabskich

W tym wypadku również, po przekształceniu na stronę bierną, dopełnienie staje się podmiotem:

اللِقاءُ مَعَ مَلِكِ الأُرْدُنِّ يُرْغَبُ فيـهِ

Spotkanie z królem Jordanii jest pożądane.

الأَغاني العَرَبِيّةُ يُسْتَمَعُ إِلَيْها

Piosenki arabskie są słuchane.

Różnica polega na tym, że czasownik w stronie biernej zachowuje zawsze formę liczby pojedynczej rodzaju męskiego (tu: يُرْغَبُ i يُسْتَمَعُ ), natomiast zgodę co do liczby i rodzaju realizuje odpowiedni zaimek dołączany do przyimka i nawiązujący do podmiotu (tu: ـه i ها).

Co ciekawe, dotyczy to także sytuacji, gdy w skład tego typu orzeczenia wchodzi czasownik z zasady nieprzechodni, jak جَلَسَ (siedzieć), który po połączeniu z przyimkiem staje się przechodnim:

يَجْلِسونَ عَلى هذا العَرْشِ في حَفْلِ التَتْويجِ

Zasiadają na tym tronie podczas koronacji.

Świadczy o tym możliwość zamiany takiego orzeczenia na stronę bierną:

هذا العَرْشُ يُجْلَسُ عَلَيْهِ في حَفْلِ التَتْويجِ

Na tym tronie zasiada się podczas koronacji.

Zaimki sufigowane jako dopełnienie

Dołączenie zaimków sufigowanych w funkcji dopełnienia pociąga za sobą drobne modyfikacje o charakterze:

• ortograficznym – usunięcie litery alif w końcówkach 3 i 2 os. l.mn. r.m., np.:

كَتَبوا ← كَتَبوهُ

لَنْ تَكْتُبوا ← لَنْ تَكْتُبوهُ

لَمْ يَكْتُبوا ← لَمْ يَكْتُبوهُ

أُكْتُبوا ← اُكْتُبوهُ

• fonetycznym:
  • samogłoski krótkie, które w wygłosach pewnych form czasownikowych są przeważnie pomijane, po dołączeniu zaimka sufigowanego z reguły wymawia się, np.: kataba-h^u (كَتَبَهُ), katabtu-hā (كَتَبْتُها), katabta-hā (كَتَبْتَها), yaktubu-h^u (يَكْتُبُهُ), naktubu-h^u (نَكْتُبُهُ).
  • w wygłosie końcówki 2 os. l.mn. r.m. pojawia się długa samogłoska ū, np.:

كَتَبْتُمْ ← كَتَبْتُموهُ

• składniowym – dotyczy to przede wszystkim sytuacji, gdy zarówno dopełnieniem bliższym, jak i dalszym jest zaimek. W tym celu wykorzystywana jest partykuła إِيّا (ᵓiyyā), która rozdziela oba zaimki sufigowane i do której dołączany jest zaimek pełniący rolę dopełnienia bliższego, np.:

أَعْطَوني إيّاهُ

Dajcie mi go!

Nie tylko czasy...

Trzy podstawowe konstrukcje czasowe mogą być na różne sposoby modyfikowane w zależności od zamierzonych efektów semantycznych:

1. Za pomocą partykuły قَدْ (qad)

• Dla podkreślenia dokonaności czasownika w czasie przeszłym, np.:

قَدْ أَنْهَيْتُ قِراءةَ قِصَّتِكَ الجَديدةِ

Skończyłem już czytać twoje nowe opowiadanie.
(dosł. Skończyłem czytanie...)

• Gdy chcemy wyrazić uprzedniość w stosunku do innej czynności w przeszłości, wówczas tego rodzaju konstrukcję poprzedzamy odpowiednią formą koniugacyjną czasownika posiłkowego „być” (كانَ) w czasie przeszłym, np.:

حينَما جاء كُنْتُ قَدْ أَنْهَيْتُ قِراءةَ قِصَّتِهِ الجَديدةِ

Kiedy przyszedł, skończyłem już czytać jego nowe opowiadanie.

• Natomiast użycie formy czasu teraźniejszego czasownika posiłkowego, wprowadza znaczenie dokonaności w przyszłości, np.:

في الساعةِ الخامِسةِ مساءً سَأَكونُ قَدْ أنْهَيْتُ قِراءةَ قِصَّتِكَ الجَديدةِ

O godzinie piątej wieczorem skończę już czytać twoje nowe opowiadanie.

• Z kolei jeśli partykułę قَدْ postawimy przed czasownikiem w czasie teraźniejszym, nada ona wypowiedzi odcień prawdopodobieństwa lub możliwości, np.:

قَدْ أُنْهي قِراءةَ قِصَّتِكَ الجَديدة اليَوْمَ

Być może skończę dzisiaj czytać twoje nowe opowiadanie.

2. Za pomocą czasowników posiłkowych

• كانَ
  Użyty w czasie przeszłym przed czasownikiem w formie czasu teraźniejszego przenosi daną czynność do przeszłości uwydatniając jej ciągłość lub zwyczajowość, np.:

.كانوا يَتَعَلَّمونَ السِباحةَ

Uczyli się pływać. (dosł. pływania)

• أَصْبَحَ ,صارَ ,راحَ ,أَخَذَ ,بَدَأَ – czasowniki oznaczające rozpoczynanie czynności, np.:

بَدَأتًَ تَعْمَلُ كَمُدَرِّسةٍ

Zaczęła pracować jako nauczycielka.

أَخَذَ يَأْكُلُ بِنَهَمٍ

Zaczął jeść łapczywie.

راحَ الأَمْرُ يَتَّضِحُ

Sprawa zaczęła się wyjaśniać.

صاروا يَتَذَكَّرونَ أَيّامَ طُفولَتِهِمْ

Zaczęli wspominać dni swojego dzieciństwa.

• لا يَزالُ , لَم يَزَلْ] ما زال ,ظَلَّ] – czasowniki oznaczające trwanie lub kontynuację, np.:

ظَلَّتْ تَقْرَأُ طِوالَ اللَيْلِ

Czytała przez całą noc.

ما زالَ يُفَكِّرُ عن الاِنْتِقامِ

Nadal myśli o zemście.

كُنَّ لا يَزَلْنَ يَبْحَثْنَ عَنْ مَعْنى الحَياةِ

Nadal poszukiwały sensu życia.

• لَم يَعُدْ – wprowadza znaczenie końca jakiegoś stanu lub czynności i odpowiada polskiemu „już nie”, np.:

لَمْ يَعُدْ يُمارِسُ المُلاكَمةَ

Już nie uprawia boksu.

لِماذا لَمْ تَعودي تَعْمَلينَ هُنا، يا مريم؟

Dlaczego już tu nie pracujesz, Mario?

• كادَ – wskazuje, że czynność lub stan komunikowane przez następujący po nim czasownik nie dokonały się, ale były bliskie urzeczywistnienia. W języku polskim wyrażają to określenia: omal nie, omalże nie, niemal, nieomal:

كادوا يَموتون مِن الفَزَعِ

Omal nie umarli z przerażenia.

تَكادُ تحْفَظُ قَصائدَهُ عَنْ ظَهْرِ قَلْبٍ

Zna jego wiersze niemal na pamięć.

Użycie czasownika posiłkowego كادَ w formie zaprzeczonej (لَمْ يَكَد، ما كادَ، لا يكادُ) wprowadza znaczenie, które w języku polskim wyraża się za pomocą przysłówków ledwo i ledwie, np.:

لَمْ تَكَدْ تَتَعافى بَعْدَ إصابَتِها بِسَكْتةٍ دِماغِيّةٍ

Ledwo doszła do siebie po udarze mózgu.

لا يَكادُ يُفْهَمُ كَلامُهُمْ

Ledwo rozumie ich mowę.

Zdania z partykułą wykluczającą إِلّا (ᵓillā)

Tworzone są one według schematu: zdanie zaprzeczone + إلّا + podmiot lub dopełnienie, jak np.:

لَمْ يَأْتِ إلّا رَجُلانِ

Przyszło tylko dwóch mężczyzn.

(dosł.: Nie przyszedł nikt, jak tylko dwaj mężczyźni)

لا تَقْرَأُ إلَا كِتاباً واحِدا في الأُسْبوعِ

Czyta tylko jedną książkę na tydzień.

(dosł.: Nie czyta nic, jak tylko dwie książki na tydzień)

لَنْ نُوافِقَ إلّا على اقْتِراحاتِ مَرْيَمَ

Zgodzimy się tylko na propozycje Marii.

(dosł.: Nie zgodzimy się na nic, jak tylko na propozycje Marii)

więcej

Zdania wykrzyknikowe wyrażające zdziwienie lub zaskoczenie

Do tego celu służy forma czasu przeszłego tematu derywowanego czasownika o wzorze أَفْعَلَ, jak np.:

ما أَغْبى هذا السُؤالَ

Co za głupie pytnie!

ما أَصْعَبَ هذا الاِمْتِحانَ

Ależ (jakże) trudny ten egzamin!

ما أَجْمَلَها

Ależ ona jest piękna!

To samo można wyrazić za pomocą konstrukcji: partykuła wykrzyknikowa يا (ya) + przyimek لـَ (la) + odpowiedni zaimek sufigowany + przyimek مِنْ (min) + rzeczownik niokreślony w dopełniaczu, np.:

يا لَهُمْ مِنْ مَساكينَ

Cóż [z nich] za nieszczęśnicy!

يا لَها مِنْ فَتاةٍ ذَكِيّةٍ

Cóż za inteligentna dziewczyna!

Zdania życzące (optatywne)

W wyrażeniach będących zawołaniami albo formułami grzecznościowymi stosuje się w tym celu formę czasu przeszłego lub teraźniejszego, np.:

عاشَ المَلِكُ

Niech żyje król!

تَحْيا الصَداقةُ بَيْنَ بَلَدَيْنا

Niech żyje przyjaźń między [oboma] naszymi krajami!

الله يُبارِكُكُمْ

lub [بارَكَكُمُ الله]

Niech was Bóg błogosławi!

A tak np. w formie zaprzeczonej:

لا سامَحَ الله

Niech Bóg broni!

(dosł.: Niech Bóg nie wybaczy!)

Natomiast typowe zdania o charakterze życzącym zaczynają się od partykuły لَيْتَ (poprzedzonej często partykułą wołacza يا ), wymagającej bezpośrednio po sobie podmiotu w bierniku oraz orzeczenia w czasie teraźniejszym, np.:

يا لَيْتَ الشَبابَ يَعودُ يَوْماً

Oby młodość wróciła kiedyś!

Zdania wyrażające pochwałę lub dezaprobatę

Rozpoczynają je niedomienne formy czasownikowe: نِعْمَ lub حَبَّذَ (jakże dobry, wspaniały) oraz بِئْسَ lub لا حَبَّذَ (jakże zły, niedobry), np.:

نِعْمَ الأخُ يوسُفُ

Jakże dobrym bratem jest Józef!

نِعْمَ الأُمُّ مَرْيَمُ

Jakże wspaniałą matką jest Maria!

حَبَّذا زِيارةُ الأَقارِبِ في القاهِرة

Jakże wspaniale jest odwiedzić krewnych w Kairze!

بِئْسَ الأَخُ يوسُفُ

Jakże niedobrym bratem jest Józef!

بِئْسَ الأُمُّ مَرْيَمُ

Jakże niedobrą matką jest Maria!

لا حَبَّذا النِفاقُ

Jakże złą [rzeczą] jest hipokryzja!

Imiesłów przymiotnikowy w funkcji czasow­nika

Sytuacja taka jest najbardziej widoczna wtedy, gdy mamy do czynienia z imiesłowem pochodzącym od czasownika przechodniego wymagającym po sobie, podobnie jak czasownik, dopełnienia, np.:

يَجْلِسُ مُدَخِّناً نارجيلَتَهُ

Siedzi, paląc swoją nargilę

رَكَضَتْ مُنادِيَةً أَباها

Pobiegła wołając swojego ojca.

قالَ مُحَذِّراً إيّاهُمْ

Powiedział, ostrzegając ich.