W stronę dialektu

Arabski język literacki nie jest tym językiem, jakim posługują się Arabowie w mowie na co dzień. To głównie język literatury oraz wszelkich innych tekstów pisanych, jak np. prasa, podręczniki, akty prawne, ogłoszenia, instrukcje, korespondencja listowna (zwłaszcza urzędowa), itp. W wersji mówionej używany jest w publicznych wystąpieniach, w edukacji czy też w mediach informacyjnych (telewizja, radio, internet). Wtedy jednak odbiega on przeważnie od norm obowiązujących w wersji pisanej. Powody tego są dwa:

stosunkowo duży stopień tzw. redundancji w samym języku, czyli swoisty nadmiar reguł rządzących językiem, co sprawia, że nieuwzględnienie którejś z nich w mowie nie narusza intuicyjnie identyfikowanych ram poprawności językowej. Pozwala to np. na skracanie lub opuszczanie niektórych końcówek wyrazowych bez wpływu na właściwe zrozumienie wypowiedzi.

W efekcie możliwe są (i tak najczęściej się dzieje) następujące uproszczenia w wymowie:

Pomijanie końcówek gramatycznych w niektórych formach osobowych odmiany czasownika, jak np. katabt w miejsce katabt^u i katabt^a czy yaktub w miejsce yaktub^u i yaktub^a. Stąd zdanie يريد أن يسافر إلى مصر można przeczytać następująco: ᵓyurīd ᵓan ᵓyusāfir ᵓilā Miṣr zamiast ᵓyurīd^u ᵓan ᵓyusāfir^a ᵓilā Miṣr.
Częściowa rezygnacja z końcówek deklinacji rzeczowników i przymiotników, np. al-mudīr fī l-maktab zamiast al-mudīr^u fī l-maktabⁱ.
Pomijanie końcówki nieokreśloności (–n), jak np.: ᶜindī kitāb ǧamīl ǧadīd zamiast ᶜindī kitāb^un ǧamīl^un ǧadīd^un.
Częściowe pomijanie końcówki rodzaju żeńskiego -t- reprezentowanej w piśmie przez tzw. ta’ marbūṭa, jak np.: Al-Mamlaka l-ᶜArabiyya s-Saᶜūdiyya zamiast Al-Mamlaka^tu l-ᶜArabiyya^tu s-Saᶜūdiyya^tu.
Zastępowanie przyrostka -iyy- w przymiotnikach rodzaju męskiego samogłoską długą ī, jak np. mašrūᶜ iqtiṣādī siyāsī iǧtimāᶜī zamiast mašrūᶜ^un iqtiṣādiyy^un siyāsiyy^un iǧtimāᶜiyy^un.

Tego rodzaju uproszczenia i skróty nie powodują zakłóceń w warstwie znaczeniowej. Istnieją bowiem inne dodatkowe czynniki, które temu zapobiegają, jak różnego rodzaju spójniki i partykuły, kontekst syntaktyczno-semantyczny, porządek wyrazów w zdaniu czy intonacja.

Nasycenie wypowiedzi dialektyzmami – nie tylko w sferze słownictwa, ale także w warstwie fonetycznej i gramatycznej. To z kolei jest efektem charakterystycznego dla języka arabskiego zjawiska dyglosji polegającego w uproszczeniu na tym, iż w życiu codziennym naturalnym, ojczystym językiem komunikacji społecznej jest lokalny dialekt, podczas gdy język literacki używany jest głównie w piśmie i w sytuacjach oficjalnych. Dobrą ilustracją tego problemu jest następujący fragment wspomnień egipsko-amerykańskiej badaczki prof. Leili Ahmed:

Nauczycielka kazała mi czytać. Zaczęłam niepewnie. Jęła mi przerywać i poprawiać, najpierw spokojnie, ale w miarę jak dukałam, z coraz większą irytacją. Odeszła od swojego biurka, stając nade mną i wytykając natychmiast każdy mój błąd. Była bardzo porywczą kobietą, a ja nie przygotowałam zadania domowego. „Jesteś Arabką!” – wrzasnęła w końcu na mnie – „Arabką! I nie znasz swojego własnego języka!” „Nie jestem Arabką!” – odpowiedziałam nagle z wściekłością. „Jestem Egipcjanką! A poza tym u nas się tak nie mówi”.

Poszczególne regiony rozległego świata arabskiego różnią się znacząco pod względem mowy. Inaczej mówi się po arabsku w Iraku, inaczej w Syrii czy Egipcie, a jeszcze inaczej w Algierii albo w Maroku. Inne są dialekty miejskie a inne narzecza wiejskie i beduińskie. Bywa, że w danym kraju arabskim dialekt jednego miasta (np. stolicy lub innego tradycyjnie uznawanego ośrodka kulturalnego) ma pozycję wiodącą, jak bagdadzki lub kairski. Różnice między niektórymi dialektami są nierzadko tak duże, że bez wspomagania się językiem literackim trudno się porozumieć (jak na przykład między irackim a algierskim). To samo odnosi się do relacji pomiędzy językiem literackim a dialektami. Ucząc się więc arabskiego, trzeba w zasadzie opanować dwa języki: arabski literacki i przynajmniej jeden z dialektów, a także osłuchać się z kilkoma innymi regionalnymi odmianami arabszczyzny.

Stąd pomysł na dołączenie czegoś w rodzaju wprowadzenia do dialektu irackiego z zamiarem sukcesywnego rozbudowywania jego zawartości.

Dlaczego akurat dialekt iracki?

Odpowiedź jest banalnie prosta: przede wszystkim dlatego, że w tym dialekcie mówię i przez szereg lat go nauczałem. A poza tym ma on wiele wspólnego z innymi narzeczami arabskimi, którymi mówi się w krajach Zatoki Perskiej.

Jaka jest więc w skrócie arabszczyzna iracka? Podobnie jak w każdym kraju arabskim jest zróżnicowana, zarówno geograficznie jak i społecznie. Główna linia podziału przebiega pomiędzy regionem Mosulu na północy a środkowym i południowym Irakiem. Dialekt bagdadzki, choć sam niejednolity, zdaje się dominować wraz z pozostałymi gwarami południa kraju, z którymi dzieli zdecydowaną większość cech językowych.

Dla uproszczenia będę się tutaj posługiwał określeniem „dialekt iracki”. W porównaniu z językiem literackim charakteryzuje się on, podobnie jak wszystkie inne dialekty arabskie, sporymi uproszczeniami. Nie ma przypadków gramatycznych, zredukowane zostało do minimum użycie liczby podwójnej, nie ma trybu łączącego ani ściętego, znikła końcówka nieokreśloności, itd. Z drugiej strony zawiera wiele innych specyficznych dla siebie cech zarówno w warstwie gramatycznej jak i fonetycznej, o których szczegółowo powiemy w dalszej części. W słownictwie występują dość liczne zapożyczenia z języka perskiego i angielskiego, a także z tureckiego i aramejskiego.