Szyk wyrazów

W języku arabskim przymiotnik z reguły następuje po rzeczowniku, z którym zgadza się co do określoności, przypadka, rodzaju i liczby, np.:

مُؤَلِّفٌ مَعْروفٌ (muᵓallif^un maᶜrūf^un) – znany autor,

مُؤَلِّفةٌ مَعْروفةٌ (muᵓallifa^tun maᶜrūfa^tun) – znana autorka,

المُؤَلِّفُ المَعْروفُ (al-muᵓallif^u l-maᶜrūf^u) – [ten] znany autor,

المُؤَلِّفةُ المَعْروفةُ (al-muᵓallifa^tu l-maᶜrūfa^tu) – [ta] znana autorka,

مُؤَلِّفَتانِ مَعْروفانِ (muᵓallifānⁱ maᶜrūfānⁱ) – dwaj znani autorzy,

مُؤَلِّفَتانِ مَعْروفَتانِ (muᵓallifatānⁱ maᶜrūfatānⁱ) – dwie znane autorki,

المُؤَلِّفانِ المَعْروفانِ (al-muᵓallifānⁱ l-maᶜrūfānⁱ) – [ci] dwaj znani autorzy,

المُؤَلِّفَتانِ المَعْروفَتانِ (al-muᵓallifatānⁱ l-maᶜrūfatānⁱ) – [te] dwie znane autorki,

مُؤَلِّفونَ مَعْروفونَ (muᵓallifūn^a maᶜrūfūn^a) – znani autorzy,

مُؤَلِّفاتٌ مَعْروفاتٌ (muᵓallifāt^un maᶜrūfāt^un) – znane autorki,

المُؤَلِّفونَ المَعْروفونَ (al-muᵓallifūn^a l-maᶜrūfūn^a) – [ci] znani autorzy,

المُؤَلِّفاتُ المَعْروفاتُ (al-muᵓallifāt^u l-maᶜrūfāt^u) – [te] znane autorki,

مَعَ مُؤَلِّفٍ مَعْروفٍ (maᶜa muᵓallifⁱⁿ maᶜrūfⁱⁿ) – ze znanym autorem,

مَعَ مُؤَلِّفةٍ مَعْروفةٍ (maᶜa muᵓallifa^tin maᶜrūfa^tin) – ze znaną autorką,

مَعَ المُؤَلِّفِ المَعْروفِ (maᶜa l-muᵓallifⁱ l-maᶜrūfⁱ) – z [tym] znanym autorem,

مَعَ المُؤَلِّفةِ المَعْروفةِ (maᶜa l-muᵓallifa^ti l-maᶜrūfa^ti) – z [tą] znaną autorką,

مَعَ مُؤَلِّفَيْنِ مَعْروفَيْنِ (maᶜa muᵓallifaynⁱ maᶜrūfaynⁱ) – z dwoma znanymi autorami,

مَعَ مُؤَلِّفَتَيْنِ مَعْروفَتَيْنِ (maᶜa muᵓallifataynⁱ maᶜrūfataynⁱ) – z dwiema znanymi autorkami,

مَعَ المُؤَلِّفَيْنِ المَعْروفَيْنِ (maᶜa l-muᵓallifaynⁱ l-maᶜrūfaynⁱ) – z [tymi] dwoma znanymi autorami,

مَعَ المُؤَلِّفَتَيْنِ المَعْروفَتَيْنِ (maᶜa l-muᵓallifataynⁱ l-maᶜrūfataynⁱ) – z [tymi] dwiema znanymi autorkami,

مَعَ مُؤَلِّفينَ مَعْروفينَ (maᶜa muᵓallifīn^a maᶜrūfīn^a) – ze znanymi autorami,

مَعَ مُؤَلِّفاتٍ مَعْروفاتٍ (maᶜa muᵓallifātⁱⁿ maᶜrūfātⁱⁿ) – ze znanymi autorkami,

مَعَ المُؤَلِّفينَ المَعْروفينَ (maᶜa l-muᵓallifīn^a l-maᶜrūfīn^a) – z [tymi] znanymi autorami,

مَعَ المُؤَلِّفاتِ المَعْروفاتِ (maᶜa l-muᵓallifātⁱ l-maᶜrūfātⁱ) – z [tymi] znanymi autorkami,

أَوْلادٌ صِغارٌ (ᵓawlād^un ṣiġār^un) – mali chłopcy,

الأَوْلادُ الصِغارُ (al-ᵓawlād^u ṣ-ṣiġār^u) – [ci] mali chłopcy,

مَعَ أَوْلادٍ صِغارٍ (maᶜa ᵓawlādⁱⁿ ṣiġārⁱⁿ) – z małymi chłopcami,

مَعَ الأَوْلادِ الصِغارِ (maᶜa l-ᵓawlādⁱ s-ṣiġārⁱ) – z [tymi] małymi chłopcami,

بَناتٌ صَغيراتٌ (banāt^un ṣaġīrāt^un) – małe dziewczęta,

البَناتُ الصغيراتُ (al-banāt^u ṣ-ṣaġīrāt^u) – [te] małe dziewczęta,

مَعَ بَناتٍ صَغيراتٍ (maᶜa banātⁱⁿ ṣaġīrātⁱⁿ) – z małymi dziewczętami,

مَعَ البَناتِ الصَغيراتِ (maᶜa l-banātⁱ ṣ-ṣaġīrātⁱ) – z [tymi] małymi dziewczętami.

Nieco odmiennie realizowana jest zgodność co do liczby, jeśli idzie o przymiotniki oznaczające barwy i ułomności, co wynika ze specyfiki ich budowy:

رَجُلٌ أَطْرَشُ (raǧul^un ᵓaṭraš^u – głuchy mężczyzna),

رَجُلانِ أَطْرَشانِ (raǧulānⁱ ᵓaṭrašānⁱ – dwaj głusi mężczyźni),

رِجالٌ طُرْشٌ (riǧāl^un ṭurš^un) – głusi mężczyźni,

امْرَأَةٌ طَرْشاءُ (imraᵓa^tun ṭaršāᵓ^u),

امْرَأتانِ طَرْشاوانِ (imraᵓatānⁱ ṭaršāwānⁱ),

نِساءٌ طَرْشاواتٌ (nisāᵓ^un ṭaršāwāt^un lub طُرْشٌ ṭurš^un).

W odniesieniu do rzeczowników nieosobowych, niezależnie od ich rodzaju gramatycznego, zgodność co do liczby mnogiej realizowana jest za pomocą formy rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej przymiotnika, np.:

كُتُبٌ جَديدةٌ (kutub^un ǧadīda^tun) – nowe książki,

بُيوتٌ قَديمةٌ (buyūt^un qadīma^tun) – stare domy,

حَيَواناتٌ مُفْتَرِسةٌ (ḥayawānāt^un muftarisa^tun) – zwierzęta drapieżne,

مَدارِسُ عَصْرِيّةٌ (madāris^u ᶜaṣriyya^tun) – nowoczesne szkoły,

أَفْكارٌ غَريبةٌ (ᵓafkār^un ġarība^tun) – dziwne pomysły,

زُهورٌ حَمْراءُ (zuhūr^un ḥamrāᵓ^u – czerwone kwiaty),

سَيّاراتٌ خَضْراءُ (sayyārā^tun ḫaḍrāᵓ^u – zielone samochody)

Przymiotników następujących po sobie jeden za drugim nie oddziela się przecinkami.

W sytuacji, gdy w zapisie nie uwzględnia się samogłosek krótkich, pewne komplikacje interpretacyjne pojawiają się w konstrukcjach przydawki dopełniaczowej rozbudowanych o przymiotniki. Na przykład frazę مدير المصنع الجديد można odczytać jako mudīr^u l-maṣnaᶜⁱ l-ǧadīd^u (nowy dyrektor fabryki) lub mudīr^u l-maṣnaᶜⁱ l-ǧadīdⁱ (dyrektor nowej fabryki). W razie braku jednoznacznego kontekstu wyjściem jest graficzne zaznaczenie odpowiedniej końcówki samogłoskowej. Dwuznaczność może wystąpić również w tekście mówionym, gdy w powyższej frazie zwyczajowo pominie się ostatnią samogłoskę: mudīr^u l-maṣnaᶜⁱ l-ǧadīd. By wyeliminować ewentualne nieporozumienie, można powiedzieć المُديرُ الجَديدُ لِلمَصْنعِ (al-mudīru l-ǧadīd li-l-maṣnaᶜ), rozbijając frazę za pomocą przyimka li nadającego w tym wypadku znaczenie przynależności.

Przymiotnik może też według ściśle określonych reguł poprzedzać rzeczownik, który pod względem formy upodabnia się wówczas do przydawki dopełniaczowej, np.: طَويلُ القامةِ (ṭawīl^u l-qāmatⁱ – wysokiej postury). Całe tego rodzaju wyrażenie zachowuje się jak rozbudowany przymiotnik w stosunku do poprzedzającego je rzeczownika ze wszystkimi tego konsekwencjami gramatycznymi, jak np.:

شابٌّ طَويلُ الشَعْرِ (šābb^un ṭawil^u š-šaᶜrⁱ – długowłosy chłopak),

الشابُّ الطَويلُ الشَعْرِ (aš-šābb^u ṭ-ṭawil^u š-šaᶜri – [ten] długowłosy chłopak),

الشُبّانُ الطِوالُ الشَعْرِ (aš-šubbān^u ṭ-ṭiwāl^u š-šaᶜrⁱ – [ci] długowłosi chłopcy).

مَرْأَةٌ سَوداءُ العَيْنَيْنِ (marᵓa^tun sawdāᵓ^u l-ᶜaynaynⁱ – czarnooka kobieta),

المَرْأَةُ السَوْداءُ العَيْنَيْنِ (al-marᵓa^tu s-sawdāᵓ^u l-ᶜaynaynⁱ – [ta] niebieskooka kobieta).

نِساءٌ سودُ العُيونِ (nisāᵓ^un sūd^u l-ᶜuyūnⁱ – czarnookie kobiety),

صاروخٌ بَعيدُ المَدى (ṣārūḫ^un baᶜīd^u l-madā – rakieta dalekiego zasięgu),

الصَواريخُ البَعيدةُ المَدى (aṣ-ṣawārīḫ^u l-baᶜīda^tu l-madā – [te] rakiety dalekiego zasięgu).

Stopniowanie przymiotników

Stopień wyższy przymiotników, których tematy wyrazowe oparte są na trzech spółgłoskach rdzennych tworzy się według wzoru أَفْعَلُ (ᵓafᶜalu) niezależnie od rodzaju gramatycznego rzeczownika, do którego się odnosi, jak np.:

كَبيرٌ ← أَكْبَرُ (kabīr^un → ᵓakbar^u) – wielki → większy,

صَغيرٌ ← أَصْغَرُ (ṣaġīr^un → ᵓaṣġar^u) – mały → mniejszy,

كَثيرٌ ← أَكْثَرُ (kaṯīr^un → ᵓakṯar^u) – liczny → liczniejszy,

شَديدٌ ← أَشَدُّ (šadīd^un → ᵓašadd^u) – mocny → mocniejszy,

حَسَنٌ ← أَحْسَنُ (ḥasan^un → ᵓaḥsan^u) – dobry → lepszy,

صَعْبٌ ← أَصْعَبُ (ṣaᶜb^un → ᵓaṣᶜab^u) – trudny → trudniejszy,

وَسِخٌ ← أَوْسَخُ (wasiḫ^un → ᵓawsaḫ^u) – brudny → brudniejszy,

هامٌّ ← أَهَمُّ (hāmm^un → ᵓahamm^u) – ważny → ważniejszy.

więcej

W połączeniu z rzeczownikiem wygląda to np. tak: ظُروفٌ أَصْعَبُ (ẓurūf^un ᵓaṣᶜab^u – trudniejsze warunki), مَسْأَلةٌ أَهَمُّ (masᵓala^tun ᵓahamm^u – ważniejsza kwestia), رَواتِبُ أَعْلى (rawātib^u ᵓaᶜlā – wyższe pensje). W porównaniach formie stopnia wyższego towarzyszy przyimek min (مِنْ), jak np.: رَجُلٌ أَطْوَلُ مِنْ زَرافةٍ (raǧul^un ᵓaṭwal^u min zarāfa^tin – mężczyzna wyższy od żyrafy), دَوْلةٌ أَصْغَرُ مِنْ مَدينَتِنا (dawlat^un ᵓaṣġar^u min madīnati-nā – państwo mniejsze od naszego miasta).

Stopień wyższy przymiotników o rozbudowanych tematach wyrazowych przypomina mechanizm funkcjonujący w języku polskim. Tworzy się go za pomocą ww. أَكْثَرُ (ᵓakṯar^u) i أَشَدُّ (ᵓašadd^u) według schematu: أَكْثَرُ lub أَشَدُّ + biernik rzeczownika odsłownego oznaczającego daną czynność, stan, lub cechę, jak np.:

أَكْثَرُ اهْتِماماً (ᵓakṯar^u htimām^an – bardziej zainteresowany [od اهْتِمامٌ – zainteresowanie]),

أَكْثَرُ شَعْبِيّةً (ᵓakṯar^u šaᶜbiyya^tan – popularniejszy, bardziej popularny [od شَعْبِيّةٌ – popularność]),

أَكْثَرُ تَدَيُّناً (ᵓakṯar^u tadayyun^an – bardziej pobożny [od تَدَيُّنٌ – pobożność]),

أَشَدُّ تَشاؤُماً (ᵓašadd^u tašāᵓum^an – bardziej pesymistyczny [od تَشاؤُمٌ – pesymizm]),

أَشَدُّ جُنوناً (ᵓašadd^u ǧunūn^an – bardziej szalony [od جُنونٌ szaleństwo]),

أَشَدُّ خُطورةً (ᵓašadd^u ḫuṭūra^tan – groźniejszy [od خُطورةٌ niebezpieczeństwo).

Taki opisowy sposób tworzenia formy stopnia wyższego ma zastosowanie szczególnie do nazw kolorów, których forma nakłada się na wzór stopnia wyższego przymiotnika jak.: أَبْيَضُ (ᵓabyaḍ^u – biały), أَسْوَدُ (ᵓaswad^u – czarny), أَحْمَرُ (ᵓaḥmar^u – czerwony), أَزْرَقُ (ᵓazraq^u – niebieski), أَصْفَرُ (ᵓaṣfar^u – żółty), أَسْمَرُ (ᵓasmar^u – śniady), أَخْضَرُ (ᵓaḫḍar^u – zielony). Stąd odpowiednio: أَشَدُّ بَياضاً (ᵓašadd^u bayāḍ^an – bielszy), أَشَدُّ سَواداً (ᵓašadd^u sawād^an – czarniejszy), أَشَدُّ حُمْرةً (ᵓašadd^u ḥumrat^an – czerwieńszy), أَشَدُّ زُرْقاً (ᵓašadd^u zurq^an – bardziej niebieski), أَشَدُّ صُفْرةً (ᵓašaddu ṣufra^tan – żółciejszy), أَشَدُّ سُمْرةً (ᵓašadd^u sumra^tan – bardziej śniady), أَشَدُّ خُضْرةً (ᵓašaddu ḫuḍrat^an – zieleńszy).

Stopień najwyższy tworzy się na trzy sposoby:

1. Przez określenie przedimkiem wyrażenia w stopniu wyższym, jak np. الرَجُلُ الأَطْوَلُ (ar-raǧul^u l-ᵓaṭwal^u – najwyższy mężczyzna), المَسْأَلةُ الأَهَمُّ (al-masᵓala^tu l-ᵓahamm^u – najważniejsza kwestia) czy też الأشَدُّ بَياضاً (al-ᵓašadd^u bayāḍ^an – najbielszy) lub الأَكْثَرُ شَعْبِيّةً (al-ᵓakṯar^u šaᶜbiyya^tan – najpopularniejszy). Jednocześnie dla przymiotników o w pełni regularnych tematach wyrazowych, tzn. bez spółgłosek słabych lub podwojonych, stosuje się też formę rodzaju żeńskiego tworzoną według wzoru فُعْلى (fuᶜlā). Stąd np. takie wyrażenia jak: البِنْتُ الكُبْرى (al-bint^u l-kubrā – najstarsza córka) czy الدُوَلُ العُظْمى (ad-duwal^u l-ᶜuẓmā – największe państwa [wielkie mocarstwa]).

2. Według schematu: przymiotnik w stopniu wyższym bez przedimka (zawsze w rodzaju męskim) + rzeczownik nieokreślony w dopełniaczu liczby pojedynczej, jak np.: أَحْسَنُ حَلٍّ(ᵓaḥsan^u ḥallⁱⁿ – najlepsze rozwiązanie), أَصْغَرُ دَولةٍ (ᵓaṣġar^u dawlatⁱⁿ – najmniejsze państwo).

3. Według schematu: przymiotnik w stopniu wyższym bez przedimka + rzeczownik określony w bierniku liczby mnogiej, jak np.: أَصْغَرُ الأَوْلادِ (ᵓaṣġar^u l-ᵓawlādⁱ – dosł. najmłodszy [najmniejszy] z chłopców), كُبْرى البَناتِ (kubrā l-banātⁱ – dosł. najstarsza z córek.

Zaprzeczenie przymiotników i imiesłowów przymiotnikowych

Do tego celu służy rzeczownik غَيْرٌ (ġayr^un) pozbawiony sufiksu nieokreśloności -n. Następujący po nim przymiotnik zachowuje się jak przydawka dopełniaczowa, np.: غَيْرُ مُهِمٍّ (ġayr^u muhimmⁱⁿ – nieważny), غَيْرُ صَحيحةٍ (ġayr^u ṣaḥīḥa^tin – nieprawidłowa), غَيْرُ مَذْكورينَ (ġayr^u maḏkūrīn^a – niewspomniani), غَيْرُ مَسْؤُولاتٍ (ġayr^u masᵓūlātⁱⁿ – nieodpowiedzialne). Jednocześnie zgadza się co do rodzaju, liczby i określoności z rzeczownikiem opisywanym przez całe to wyrażenie, np.: أَمْرٌ غَيْرُ مُهِمّْ (ᵓamr^un ġayr^u muhimmⁱⁿ – nieważna sprawa), المَعْلوماتُ غَيْرُ الصَحيحةِ (al-maᶜlūmāt^u ġayr^u ṣ-ṣaḥīḥatⁱ – nieprawidłowe informacje), الأَبْطالُ غَيْرُ المَذْكورينَ (al-ᵓabṭāl^u ġayr^u l-maḏkūrīn^a – niewspomniani bohaterowie), المُوَظَّفاتُ غَيْرُ المَسْؤولاتِ (al-muwaẓẓafāt^u ġayr^u l-masᵓūlātⁱ – nieodpowiedzialne urzędniczki).