Istnieją dwie odmiany takich zdań podrzędnych: te, które z rzeczownikiem pełniącym rolę podmiotu, dopełnienia lub orzecznika zdania nadrzędnego łączą się za pomoca zaimka względnego oraz te, które łączą się bezpośrednio.
Jeśli opisywany przez nie rzeczownik jest określony, wówczas rozpoczynają się zaimkiem względnym, np.:
.هذا هُوَ الرَقْمُ الذي فازَ في اليانَصيبِ
To jest ten numer, który wygrał w loterii.
.ظَهَرَ الرَقْمُ الذي فازَ في اليانَصيب
Pojawił się [ten] numer, który wygrał w loterii.
Jeśli zaś rzeczownik jest w stanie nieokreślonym, zaimka względnego nie można użyć:
.هذا رَقْمٌ فازَ في اليانَصيبِ
To jest numer, który wygrał w loterii.
.أَظْهَرَت رَقْماً فازَ في اليانَصيب
Pokazała numer, który wygrał w loterii.
Przypomina to relację składniową pomiędzy rzeczownikiem a przymiotnikiem (lub imiesłowem przymiotnikowym) :
.هذا هُوَ الرَقْمُ الفائزُ في اليانَصيب
To jest ten wygrywający numer w loterii.
.هذا رَقْمٌ فائزٌ في اليانَصيب
To jest numer wygrywający w loterii.
.ظَهَرَ الرَقْمُ الفائزُ في اليانَصيبِ
Ukazał się [ten] numer wygrywający w loterii.
.أَظْهَرَتْ رَقْماً فائزاً في اليانَصيبِ
Pokazała numer wygrywający w loterii.
Ze zdaniem przydawkowym w języku arabskim wiąże się użycie zaimka sufigowanego nawiązującego do rzeczownika opisywanego przez to zdanie. Ma to miejsce wtedy, gdy rzeczownik ten staje się przedmiotem czynności lub właściwością konotowanymi przez zdanie przydawkowe, jak w poniższych przykładach:
جاءَتًني رِسالةٌ لَمْ أَتَوَقَّعـﻬﺎ
Przyszedł do mnie list, którego się nie spodziewałem.
شَرِبَت الحَليبَ الذي وَجَدَتْـﻪُ في الثلّاجةِ
Wypiła mleko, które znalazła w lodówce.
الْتَقى بصديقَيْهِ اللَذَيْنِ لَمْ يَرَهما مُنْذُ سَنةٍ
Spotkał się z dwoma swoimi kolegami, których nie widział od roku.
أَقْرَأُ قِصَصاً عَرَبِيّةً تَنْشُرُها هذه الجَريدةُ
Czytam opowiadania arabskie, które publikuje ta gazeta.
زُرْنا الزَميلاتِ اللواتي دَرَسْنا ﻣَﻌَـهُنَّ في الجامِعةِ
Odwiedziłyśmy koleżanki, z którymi studiowałyśmy na uniwersytecie.
تَحَدَّثَ مَعَ إخْوَتِهِ الذينَ أَطْفاﻟُﻬُﻢْ في المَدْرَسةِ الابْتِدائِيّةِ
Rozmawiał ze swoimi braćmi, których dzieci są w szkole podstawowej.
Funkcję zaimka względnego mogą też pełnić zaimki rzeczowne ما (co) oraz مَنْ (kto):
أَعْجَبَني ما شاهَدْﺗـه في المِهْرَجانِ
Podobało mi się to, co oglądałem na festiwalu.
كانَ مِنْ أَوائلَ من أَنْقَذَهُمْ رِجالُ الإطْفاءِ
Był jednym z pierwszych, których uratowali strażacy.
Zarówno spójnik أَنَّ (że) jak i لَكِنَّ (ale, lecz) wymuszają – podobnie jak partykuła إِنَّ – zastosowanie szyku przestawnego oraz wymagają, by podmiot zdania podrzędnego był w bierniku. Dotyczy to także wszystkich pochodnych spójnika أَنَّ, jak np. لِأَنَّ (li-ᵓanna) – bo, ponieważ; كَأَنَّ (kaᵓanna) – jakby, jak gdyby; حَيْثُ أَنَّ (ḥayṯu ᵓanna) – ponieważ, jako że; مَعَ أَنَّ (maᶜa ᵓanna) – chociaż, mimo że:
سَمِعْنا أَنَّ المُسافِِرينَ وَصَلوا إلى القاهِرةِ بِأَمانٍ
Słyszeliśmy, że pasażerowie dotarli bezpiecznie do Kairu.
سافَرَتْ إلى مِصْرَ لِأَنَّ أَباها أصْبَحَ سَفيراً
Wyjechała do Egiptu, bo jej ojciec został ambasadorem.
يَتَصَرَّفانِ كَأَنَّهُما يَعيشانِفي الصَحْراءِ
Zachowują się, jakby żyli na pustyni.
أُلْغِيَت المُباراةُ حَيْثُ أَنَّ اللاعِبينَ أُصيبوا بِفَيْروس كورونا
Mecz został odwołany, jako że gracze zarazili się koronawierusem.
يُدَخِّنُ السَجائرَ مَعَ أَنّهُ مَريضٌ بِسَرَطانِ الرِئةِ
Pali papierosy, chociaż jest chory na raka płuc.
Wszystkie te spójniki narzucają tryb łączący czasownika pełniącego w zdaniu podrzędnym funkcję orzeczenia (lub łącznika w przypadku zdań z orzeczeniem imiennym). Spójnik أَنْ otwiera przeważnie podrzędne zdania dopełnieniowe po czasownikach lub wyrażeniach modalnych typu chcieć, musieć, postanowić, zamierzać, planować, móc itp. Swoją budową przypominają one polskie zdania z dopełnieniem w postaci bezokolicznika, np.:
أُريدُ أَنْ أُشاهِدَ هذا الفيلمَ
Chcę obejrzeć ten film.
يَجِبُ أَنْ تَذْهَبي إلى المَدْرَسةِ
Musisz iść do szkoły.
قَرَّرْنا أَنْ نَبْنِيَ بَيْتاً جَديداً
Postanowiliśmy zbudować nowy dom.
يَنْوي أَعْضاء الوَفْدِ أَنْ يُناقِشوا المَشْروعَ الجَديدَ
Członkowie delegacji zamierzają przedyskutować nowy projekt.
.يُمْكِنُكُمْ أَنْ تَرْتاحوا هُنا
Możecie tu odpocząć.
Występuje też w licznych wyrażeniach typu: مِن المُمْكِنِ أَن (można), مِن المُسْتَحيلِ أَنْ (jest niemożliwe), مِن المُفيدِ أَنْ (warto), مِن الصَعْبِ أَنْ (trudno jest), مِن الضَرورِيِّ أَنْ (konieczne jest) itp., a także w otwarciu podrzędnych zdań okolicznikowych czasu, np.:
مِن المُمْكِنِ أَنْ تَرْجِعوا الآنَ
Możecie teraz wracać.
مِن المُسْتَحيلِ أَنْ تَزُرْنَها اليَوْمَ
Niemożliwe, żebyście ją dzisiaj odwiedziły.
مِن المُفيدِ أَنْ تَنْتَظِري إلى يَوْمِ الأحَدِ
Warto, żebyś poczekała do niedzieli.
.سَيَكونُ مِن الصَعْبِ أَنْ أَنْْسى هذاليَوْمَ
Będzie mi trudno zapomnieć ten dzień.
مِن الضَرورِيِّ أَنْ يََتَّحِدَ العالَمُ لِمُكافَحةِ كورونا
Konieczne jest, by świat zjednoczył się dla walki z koronawirusem.
سَوْفَ يَنامونَ قليلاً قَبْلَ أَنْ يَخْرُجوا إلى العَمَلِ
Prześpią się trochę zanim wyjdą do pracy.
سَنَذْهَبُ إلى السينَما بَعْدَ أَنْ تُرَتِّبي غُرْفَتَك
Pójdziemy do kina po tym, jak posprzątasz swój pokój.
Pozostałe spójniki z tej grupy otwierają zdania podrzędne okolicznikowe celu i w języku polskim odpowiadają im: by, aby, żeby, ażeby. We współczesnej arabszczyźnie różnice między nimi są na tyle subtelne, że można je praktycznie traktować jako synonimiczne, przy czym w mówionej wersji arabskiego przeważa użycie حَتّى:
سافَرْتُ إلى لُبْنانَ لِأَتَعَلَّمَ اللُغةَ العَرَبِيّةَ
Wyjechałem do Libanu, by uczyć się języka arabskiego.
ذَهَبْنَ إلى السوقِ كَيْ يَشْتَرينَ مَلابِسَ جَديدةً
Poszły na bazar, żeby kupić nowe ubrania.
يُفَضِّلونَ العَمَلَ بَدَلاً مِن الدِراسةِ حَتّى يُساعِدوا والِدَيْهِمْ مالِياً
Wolą pracę od studiów, by pomóc finansowo swoim rodzicom.
Formy przeczące tych spójników to odpowiednio: أَلّا (ᵓallā), لِئَلّا (li-ᵓallā), كَيْلا (kaylā), حَتّى لا (ḥattā lā).
Określa ona końcowy moment stanu lub czynności komunikowanej przez zdanie nadrzędne i w języku polskim odpowiada spójnikom póki, dopóki, np.:
لا يُفَكِّرونَ في مُغادَرةِ المَدينةِ ما داموا يَعْمَلونَ في الجامِعةِ
Nie myślą o wyjeździe z miasta, dopóki pracują na uniwersytecie.
a) Dla zdarzeń rzeczywistych:
إنْ تَدْرُسوا تَنْجَحوا في الاِمْتِحانِ
Jeśli będziecie się uczyć, zdacie egzamin.
Jednak możliwe są też inne warianty gramatyczno-stylistyczne, jak:
إنْ دَرَسْتُمْ تَنْجَحوا في الاِمْتِحانِ
إنْ تَدْرُسوا نَجَحْتُمْ في الاِمْتِحانِ
إنْ دَرَسْتُمْ نَجَحْتُمْ في الاِمْتِحانِ
a także pominięcie spójnika:
تَدْرُسوا تَنْجَحوا في الاِمْتِحانِ
Będziecie się uczyć, zdacie egzamin.
اُدْرُسوا تَنْجَحوا في الاِمْتِحانِ
Uczcie się, zdacie egzamin.
W określonych sytuacjach zdanie nadrzędne powinno być poprzedzone przez spójnik فَـ (fa). Dzieje się tak m.in wtedy, gdy jest to zdanie nominalne (tj. z orzeczeniem imiennym) albo gdy zaczyna się jedną z następujących partykuł: قَدْ (qad), سَوْفَ (sawfa), سَـ (sa), لَنْ (lan), np.:
إنْ تَنْجَحْ في الاِمْتِحانِ فَأَنْتَ بَطَلٌ
Jeśli zdasz egzamin, to jesteś bohaterem.
إنْ دَرَسْتَ بِجِدٍّ فَقَدْ نَجَحْتَ في الاِمْتِحانِ
Jeśli będziesz pilnie się uczył, to zdałeś egzamin.
إنْ دَرَسْتَ بِجِدٍّ فَسَوْفَ تَنْجَحُ في الاِمْتِحانِ
Jeśli będziesz pilnie się uczył, to zdasz egzamin.
إنْ دَرَسْتَ بِجِدٍّ فَلَنْ تَرْسُبَ في الاِمْتِحانِ
Jeśli będzisz pilnie się uczył, to nie oblejesz egzaminu.
Zdarza się, że pominięte zostaje zdanie nadrzędne, jak np.:
اُدْرُسوا بِجِدٍّ وَإلّا فَلَنْ تَنْجَحوا في الاِمْتِحانِ
Uczcie się pilnie, a jak nie, to nie zdacie egzaminu.
czy w popularnym zwrocie: إنْ شاءَ الله.
إذا دَرَسْتُمْ بِجِدٍّ تَنْجَحونَ في الاِمْتِحانِ
إذا دَرَسْتُمْ بِجِدٍّ تَنْجَحونَ في الاِمْتِحانِ
إذا دَرَسْتُمْ بِجِدٍّ سَتَنْجَحونَ في الاِمْتِحانِ
Jeśli będziecie się pilnie uczyć, zdacie egzamin.
We współczesnej arabszczyźnie literackiej, zwłaszcza w jej wariancie mówionym, użycie إذا w zdaniach z warunkiem rzeczywistym zdecydowanie dominuje.
b) Dla zdarzeń potencjalnych i nierealnych.
Zdania tego typu otwiera spójnik لَوْ (law), po którym następuje czasownik w czasie przeszłym (a w formie zaprzeczonej لَمْ + tryb ścięty). Orzeczeniem zdania nadrzędnego jest również czasownik w czasie przeszłym poprzedzony dodatkowo pisaną łącznie partykułą wzmacniającą لَـ (la), np.:
لَو دَرَسْتُمْ بِجِدٍّ لَنَجَحْتُمْ في الاِمْتِحانِ
Jeślibyście uczyli się pilnie, zdalibyście egzamin.
Do zaprzeczenia zdania nadrzędnego stosuje się partykułę ما (mā):
لَوْ لَمْ تَدْرُسوا بِجِدٍّ لَما نَجَحْتُمْ في الاِمْتِحانِ
Jeślibyście nie uczyli się pilnie, nie zdalibyście egzaminu.
Jeżeli zdanie warunkowe odnosi się do przeszłości, orzeczenie rozbudowuje się o odpowiednią formę koniugacyjną czasownika كان:
لَوْ كُنْتُ قَرَأْتُ رِسالَتَكِ آنَذاكَ لَعَلِمْتُ أَنَّكِ قَدْ تَزَوَّجْتِ
Gdybym wtedy przeczytał twój list, wiedzialbym, że wyszłaś za mąż.
Jeżeli w podrzędnym zdaniu warunkowym zastosuje się szyk przestawny, wówczas bezpośrednio po لَوْ musi pojawić się spójnik أَنَّ (ᵓanna) wymuszający biernik podmiotu, jak np.:
لَوْ أَنَّ لاعِبينا اسْتَغَلّوا تِلْكَ الفُرَصَ لَما خَسَرْنا المُباراةَ
Jeśliby nasi zawodnicy wykorzystali te okazje, nie przegralibyśmy meczu.
A w zdaniu przeczącym لَوْلا أَنَّ :
لَوْلا أَنَّ لاعِبينا لَم يَسْتَغِلّوا تِلْكَ الفُرَصَ لَما خَسَرْنا المُباراةَ
Gdyby nie to, że nasi zawodnicy nie wykorzystali tych okazji, nie przegralibyśmy meczu.
Bezpośrednio po wyrażeniu لَوْلا może wystąpić rzeczownik w mianowniku, np.:
لَوْلا سوءُ الحَظِّ لَفازَ فَريقُنا
Gdyby nie pech, nasza drużyna wygrałaby.
Jeśli natomiast będzie to zaimek osobowy, to w formie sufigowanej:
لَوْلاكُمْ لَما اسْتَطَعْتُ أَنْ أَرْجَعَ
Gdyby nie wy, nie mógłbym wrócić.
Arabskie zdania okolicznikowe czasu nie odbiegają w zasadzie pod względem konstrukcji od ich odpowiedników polskich i generalnie nie wymagają użycia specjalnych form gramatycznych. Trzeba tylko pamiętać, że po spójnikach złożonych zakończonych na أَنْ (ᵓan) i odnoszących się do teraźniejszości lub przyszłości należy użyć trybu łączącego. Zdania te rozpoczynają się przeważnie od nastepujących spójników:
عِنْدَما (حينمَا) رَآها لِأَوَّلِ مَرّةٍ أَحَسَّ أَنّهُ وُلِدَ مِنْ جَديدٍ
Kiedy ją zobaczył pierwszy raz, poczuł, że narodził się na nowo.
Taką samą funkcję pełnić może też إذا (ᵓiḏā), które, jak już wiemy, jest spójnikiem czasowo-warunkowym, np.:
يَفْرَحُ الأَطْفالُ إذا يَذْهَبون إلى المَدْرَسةِ
Dzieci cieszą się, gdy idą do szkoły.
W języku mówionym bardzo często używa się w tym kontekście spójnika لَمّا (lammā).
ماتتْ قَبْلَما وَصَلَ الإسْعافُ
Zmarła zanim przybyło pogotowie.
سَنَلْتَقي قَبْلَ أَنْ تُغادِري
Spotkamy się zanim wyjedziesz.
بَكى الطِفْلُ عِنْدَما أَجْبَروهُ عَلى أَكْلِ السَبانِخِ
Dziecko rozpłakało się po tym, jak zmusili je do jedzenia szpinaku.
سَوْفَ نَرْتاحُ بَعْدَ أنْ يَنْتَهي هذا السَفَرُ الطَويلُ
Odpoczniemy po tym, kiedy skończy się ta długa podróż.
بَعْدَ أَنْ تَقاعَدَ عَنْ العَمَلِ قَرَّرَ أَنْ يَدْرُسَ الفَلْسَفةَ
Po tym, jak przeszedł na emeryturę, postanowił studiować filozofię.
أَوْقَفَتْهُ الشُرْطةُ بَيْنَما كانَ يُحاوِلُ سَرِقةَ سَيّارةٍ
Zatrzymała go policja, podczas gdy usiłował ukraść samochód.
كانَتْ تَبْتَسِمُ كُلّما فَكَّرَتْ فيهِ
Uśmiechała się za każdym razem, gdy o nim pomyślała.
ما إنْ فَتَحوا البابَ حَتّى رَأَوْهُ أَمامَهُمْ
Jak tylko otworzyli drzwi, zobaczyli go przed sobą.
أَخْبِروني حالَما تَهْبِطُ الطائرةُ في القاهِرةِ
Powiadomcie mnie natychmiast, gdy samolot wyląduje w Kairze.
Działa tu taki sam mechanizm jak w zdaniach pojedynczych tego typu, tyle że po partykule wykluczającej zamiast konkretnego wyrazu następuje zdanie, jak np.:
لَمْ يُريدوا إلا أَنْ يَغْفوا قَليلا
Chcieli tylko zdrzemnąć się trochę.
[dosł.: Nie chcieli nic tylko zdrzemnąć się trochę].
لَمْ يَنْوِ إلا أَنْ يَسْتَمِعَ إلى صَوْتَها
Zamierzał tylko posłuchać jej głosu.
[dosł.: Nie zamierzał nic, jak tylko posłuchać jej głosu].
لا يَسْتَطيعونَ إلا أَنْ يَحْلُموا عَنْ ذَلِكَ.
Mogą tylko o tym pomarzyć.
[dosł.: Nie mogą nic, jak tylko pomarzyć o tym].
لا يَجِبُ إلا أَنْ تَدْفَعي ثَلاثةَ آلافِ ديناراً
Musisz tylko zapłacić trzy tysiące dinarów.
[dosł.: Nie musisz nic, tylko zapłacić trzy tysiące dinarów].
لا حاجةَ إلا أَنْ يَعودوا إلى بَيْتِهِمْ بِسَلام
Trzeba tylko, żeby bezpiecznie wrócili do swoich domów.
[dosł.: Nie trzeba nic, tylko żeby bezpiecznie wrócili do swoich domów].
لا يَنامُ إلا إذا أَخَذَ حَبَّةً مُنَوِّمةً
Zasypia dopiero, gdy weźmie pastylkę nasenną.
لَيْسَ لَدَيْنا خِيارٌ إلا ونَقْبَلُ اقْتِراحَهُمْ
Nie mamy [innego] wyboru jak tylko przyjąć ich propozycję.
Opisują one okoliczności, w jakich rozgrywa się czynność wyrażana w zdaniu głównym. W języku polskim odpowiadają im konstrukcje imiesłowowe. Tego typu zdania rozpoczynają się najczęściej od spójnika wa (و), np.:
كانوا يَرْقُصونَ وَهُمْ يُغَنّونَ أَغانٍ شَعْبِيّةً
Tańczyli, śpiewając piosenki ludowe.
خَرَجَتْ من غُرْفَتِها وَهِيَ تُفَكِّرُ ماذا سَيَحْدُثُ الآن
Wyszła ze swojego pokoju, zastanawiając się, co się teraz wydarzy.
اليَوْمَ نَحْنُ هنا لَكِنْ غَداً نُسافِرُ إلى المَغْرِبِ
Dzisiaj jesteśmy tutaj, ale jutro wyjeżdżamy do Maroka.
Mówcie prawdę albo milczcie.
سِواءً كُنْتَ أَميراً أوْ شَحّاذاً
Wszystko jedno czy jesteś księciem czy żebrakiem.
أكَلَ العَشاءَ ثُمَّ غَفا قَليلا
Zjadł kolację, po czym zdrzemnął się się na chwilę.
لَمْ تَسْتَطِعْ قِراءةَ الكِتابِ إذْ غَلَبَها النُعاسُ
Nie mogła czytać książki, ponieważ zmorzyła ją senność.
لَيْسَتْ فَنّانةً بارزةً فَحَسْبُ بَلْ شاعِرةٌ أيْضاً
Jest nie tylko wybitną artystką lecz również poetką.
أَمّا الطَبّاخونَ ﻓﺄَعْلَنوا الإضْرابَ عَن الطَعامِ
Jeśli idzie o kucharzy, to ogłosili strajk głodowy.
[lub] Natomiast kucharze ogłosili strajk głodowy.
Wróciła tam, gdzie była.
Nie możesz, czy nie chcesz?
