Wiemy już, że czas przeszły w języku arabskim realizowany jest przez koniugację sufiksalną a czas teraźniejszy przez koniugację sufiksalno-prefiksalną. Czas przyszły z kolei tworzy się przez prostą modyfikację polegającą na poprzedzeniu formy czasu teraźniejszego czasownika jedną z dwu partykuł: pisanej rozłącznie سَوْفَ (sawfa) lub pisanej łącznie سَـ (sa-), np.: سَوْفَ يَكْتُبونَ (sawfa yaktubūna) lub سَيَكْتُبونَ (sa-yaktubūna) – napiszą, będą pisać.
W zdaniach neutralnych stylistycznie, o standardowym szyku wyrazów, orzeczenie czasownikowe stoi przed podmiotem i zgadza się z nim pod względem rodzaju gramatycznego. Ponadto obligatoryjnie występuje w liczbie pojedynczej, np.:
Karim poszedł do szkoły
Maria wróciła z bazaru.
ذَهَبَ كَريمٌ وأَحْمَدُ إِلى المَدْرَسةِ
Karim i Ahmad poszli do szkoły.
Kobiety wróciły z bazaru.
Gdy podmiotem jest rzeczownik nieosobowy w liczbie mnogiej, wówczas orzeczenie przyjmuje formę rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej:
Rośliny więdną
رَجَعَت الطُيورُ إلى أَوْكارِها
Ptaki wróciły do swoich gniazd.
Możliwy jest też szyk przestawny (podmiot + orzeczenie), który w mówionej wersji arabskiego języka literackiego zdecydowanie przeważa. Jednak wysunięcie podmiotu przed orzeczenie pociąga za sobą konsekwencje gramatyczne:
أَحْمَدُ وموسى سافَرا إلى مِصْرِ
Ahmad i Musa wyjechali do Egiptu.
مَرْيَمُ ولَيْلى جَلَسَتا تَحْتَ الشَجَرةِِ
Maria i Layla usiadły pod drzewem.
الأَطْفالُ يَلْعَبونَ في الحَديقةِ
Dzieci bawią się w ogrodzie.
هَؤلاء النِساءُ يَعْمَلْنَ في المُسْتَشْفى
Te kobiety pracują w szpitalu.
السَيّارةُ وَقَفَتْ أَمامَ البَيْتِ
Samochód zatrzymał się przed domem.
Jego pies skoczył do rzeki.
الحَيَواناتُ تَخْرُجُ مِن الغابةِ
Zwierzęta wychodzą z lasu.
الأوْراقُ تَتَساقَطُ مِن الأشْجارِ
Liście spadają z drzew.
Użycie szyku przestawnego wymuszają partykuły: إِنَّ (ᵓinna), لَعَلَّ (laᶜalla) – być może oraz لَيْتَ (layta) – oby, gdyby. Dodatkowo wymagają one, by podmiot zdania był w bierniku:
Oby nasz ojciec wrócił pewnego dnia.
لَعَلَّ والِدَيْنا غادَرا إلى بَغْدادَ
Być może nasi rodzice wyjechali do Bagdadu.
Zaprzeczenie zdań z orzeczeniem czasownikowym różni się w zależności od czasu:
لا يَعيشُ خاِدٌ وكَريمٌ في الصَحْراءِ
Chalid i Karim nie żyją na pustyni.
لَنْ يَذْهَبَ التَلاميذُ إلى المَدْرَسةِ اليَوْمَ
Uczniowie nie pójdą dziś do szkoły.
لَعَلَّ التَلاميذَ لَنْ يَذْهَبوا إلى المَدْرَسةِ اليَوْمَ
Być może uczniowie nie pójdą dziś do szkoły.
لَمْ تَسْمَعْ البناتُ عَنْ لَعْنةِ الفَراعِنةِ
Dziewczyny nie słyszały o klątwie faraonów.
كَأَنَّ البَناتِ لَمْ يَسْمَعْنَ عَنْ لَعْنةِ الفَراعِنةِ
Jak gdyby dziewczyny nie słyszały o klątwie faraonów.
Jeśli orzeczeniem jest czasownik przechodni, może on przyjąć jedno dopełnienie, np.:
كَتَبَ خِطاباً
Napisał list
lub dwa dopełnienia, np.:
أَعْطَى الحاضِرينَ تَصَوُّراً عَن الوَضَعِ في السودان
Dał obecnym wyobrażenie o sytuacji w Sudanie.
Jak widać, każde z dopełnień w powyższych przykładach jest w bierniku. Każde też po przekształceniu zdań na stronę bierną może stać się podmiotem:
List został napisany.
أُعْطِيَ الحاضِرونَ تَصَوُّراً عن الوَضَعِ في السودانِ
Obecnym dane zostało wyobrażenie o sytuacji w Sudanie.
أُعْطِيَ تَصَوُّرٌ لِلحاضِرينَ عَن الوَضَعِ في السودان
Obecni dostali wyobrażenie o sytuacji w Sudanie.
(dosł.: Wyobrażenie o sytuacji w Sudanie zostało dane obecnym)
Dopełnienie bliższe bywa też w dopełniaczu. Dzieje się tak, gdy orzeczenie stanowi połączenie czasownika z przyimkiem, np.:
يَرْغَبُ في اللِقاء مع مَلِكِ الأُرْدُنِّ
Pragnie spotkać się z królem Jordanii.
.يَسْتَمِعونَ إلى الأَغاني العَرَبِيّةِِ
Słuchają piosenek arabskich
W tym wypadku również, po przekształceniu na stronę bierną, dopełnienie staje się podmiotem:
اللِقاءُ مَعَ مَلِكِ الأُرْدُنِّ يُرْغَبُ فيـهِ
Spotkanie z królem Jordanii jest pożądane.
الأَغاني العَرَبِيّةُ يُسْتَمَعُ إِلَيْها
Piosenki arabskie są słuchane.
Różnica polega na tym, że czasownik w stronie biernej zachowuje zawsze formę liczby pojedynczej rodzaju męskiego (tu: يُرْغَبُ i يُسْتَمَعُ ), natomiast zgodę co do liczby i rodzaju realizuje odpowiedni zaimek dołączany do przyimka i nawiązujący do podmiotu (tu: ـه i ها).
Co ciekawe, dotyczy to także sytuacji, gdy w skład tego typu orzeczenia wchodzi czasownik z zasady nieprzechodni, jak جَلَسَ (siedzieć), który po połączeniu z przyimkiem staje się przechodnim:
يَجْلِسونَ عَلى هذا العَرْشِ في حَفْلِ التَتْويجِ
Zasiadają na tym tronie podczas koronacji.
Świadczy o tym możliwość zamiany takiego orzeczenia na stronę bierną:
هذا العَرْشُ يُجْلَسُ عَلَيْهِ في حَفْلِ التَتْويجِ
Na tym tronie zasiada się podczas koronacji.
Dołączenie zaimków sufigowanych w funkcji dopełnienia pociąga za sobą drobne modyfikacje o charakterze:
لَنْ تَكْتُبوا ← لَنْ تَكْتُبوهُ
لَمْ يَكْتُبوا ← لَمْ يَكْتُبوهُ
Dajcie mi go!
Trzy podstawowe konstrukcje czasowe mogą być na różne sposoby modyfikowane w zależności od zamierzonych efektów semantycznych:
1. Za pomocą partykuły قَدْ (qad)
قَدْ أَنْهَيْتُ قِراءةَ قِصَّتِكَ الجَديدةِ
Skończyłem już czytać twoje nowe opowiadanie.
(dosł. Skończyłem czytanie...)
حينَما جاء كُنْتُ قَدْ أَنْهَيْتُ قِراءةَ قِصَّتِهِ الجَديدةِ
Kiedy przyszedł, skończyłem już czytać jego nowe opowiadanie.
في الساعةِ الخامِسةِ مساءً سَأَكونُ قَدْ أنْهَيْتُ قِراءةَ قِصَّتِكَ الجَديدةِ
O godzinie piątej wieczorem skończę już czytać twoje nowe opowiadanie.
قَدْ أُنْهي قِراءةَ قِصَّتِكَ الجَديدة اليَوْمَ
Być może skończę dzisiaj czytać twoje nowe opowiadanie.
2. Za pomocą czasowników posiłkowych
.كانوا يَتَعَلَّمونَ السِباحةَ
Uczyli się pływać. (dosł. pływania)
بَدَأتًَ تَعْمَلُ كَمُدَرِّسةٍ
Zaczęła pracować jako nauczycielka.
Zaczął jeść łapczywie.
Sprawa zaczęła się wyjaśniać.
صاروا يَتَذَكَّرونَ أَيّامَ طُفولَتِهِمْ
Zaczęli wspominać dni swojego dzieciństwa.
ظَلَّتْ تَقْرَأُ طِوالَ اللَيْلِ
Czytała przez całą noc.
ما زالَ يُفَكِّرُ عن الاِنْتِقامِ
Nadal myśli o zemście.
كُنَّ لا يَزَلْنَ يَبْحَثْنَ عَنْ مَعْنى الحَياةِ
Nadal poszukiwały sensu życia.
لَمْ يَعُدْ يُمارِسُ المُلاكَمةَ
Już nie uprawia boksu.
لِماذا لَمْ تَعودي تَعْمَلينَ هُنا، يا مريم؟
Dlaczego już tu nie pracujesz, Mario?
Omal nie umarli z przerażenia.
تَكادُ تحْفَظُ قَصائدَهُ عَنْ ظَهْرِ قَلْبٍ
Zna jego wiersze niemal na pamięć.
Użycie czasownika posiłkowego كادَ w formie zaprzeczonej (لَمْ يَكَد، ما كادَ، لا يكادُ) wprowadza znaczenie, które w języku polskim wyraża się za pomocą przysłówków ledwo i ledwie, np.:
لَمْ تَكَدْ تَتَعافى بَعْدَ إصابَتِها بِسَكْتةٍ دِماغِيّةٍ
Ledwo doszła do siebie po udarze mózgu.
Ledwo rozumie ich mowę.
Tworzone są one według schematu: zdanie zaprzeczone + إلّا + podmiot lub dopełnienie, jak np.:
Przyszło tylko dwóch mężczyzn.
(dosł.: Nie przyszedł nikt, jak tylko dwaj mężczyźni)
لا تَقْرَأُ إلَا كِتاباً واحِدا في الأُسْبوعِ
Czyta tylko jedną książkę na tydzień.
(dosł.: Nie czyta nic, jak tylko dwie książki na tydzień)
لَنْ نُوافِقَ إلّا على اقْتِراحاتِ مَرْيَمَ
Zgodzimy się tylko na propozycje Marii.
(dosł.: Nie zgodzimy się na nic, jak tylko na propozycje Marii)
Zamiast partykuły wykluczającej można w tej samej funkcji użyć rzeczownika سِوى (siwā), trzeba jednak pamiętać, że następujący po سِوى wyraz musi być w dopełniaczu, np.:
Do tego celu służy forma czasu przeszłego tematu derywowanego czasownika o wzorze أَفْعَلَ, jak np.:
Co za głupie pytnie!
Ależ (jakże) trudny ten egzamin!
Ależ ona jest piękna!
To samo można wyrazić za pomocą konstrukcji: partykuła wykrzyknikowa يا (ya) + przyimek لـَ (la) + odpowiedni zaimek sufigowany + przyimek مِنْ (min) + rzeczownik niokreślony w dopełniaczu, np.:
Cóż [z nich] za nieszczęśnicy!
Cóż za inteligentna dziewczyna!
W wyrażeniach będących zawołaniami albo formułami grzecznościowymi stosuje się w tym celu formę czasu przeszłego lub teraźniejszego, np.:
Niech żyje król!
تَحْيا الصَداقةُ بَيْنَ بَلَدَيْنا
Niech żyje przyjaźń między [oboma] naszymi krajami!
[lub الله يُبارِكُكُمْ [ بارَكَكُمُ الله
Niech was Bóg błogosławi!
A tak np. w formie zaprzeczonej:
Niech Bóg broni!
(dosł.: Niech Bóg nie wybaczy!)
Natomiast typowe zdania o charakterze życzącym zaczynają się od partykuły لَيْتَ (poprzedzonej często partykułą wołacza يا ), wymagającej bezpośrednio po sobie podmiotu w bierniku oraz orzeczenia w czasie teraźniejszym, np.:
يا لَيْتَ الشَبابَ يَعودُ يَوْماً
Oby młodość wróciła kiedyś!
Rozpoczynają je niedomienne formy czasownikowe: نِعْمَ lub حَبَّذَ (jakże dobry, wspaniały) oraz بِئْسَ lub لا حَبَّذَ (jakże zły, niedobry), np.:
Jakże dobrym bratem jest Józef!
نِعْمَ الأُمُّ مَرْيَمُ
Jakże wspaniałą matką jest Maria!
حَبَّذا زِيارةُ الأَقارِبِ في القاهِرة
Jakże wspaniale jest odwiedzić krewnych w Kairze!
Jakże niedobrym bratem jest Józef!
بِئْسَ الأُمُّ مَرْيَمُ
Jakże niedobrą matką jest Maria!
لا حَبَّذا النِفاقُ
Jakże złą [rzeczą] jest hipokryzja!
Sytuacja taka jest najbardziej widoczna wtedy, gdy mamy do czynienia z imiesłowem pochodzącym od czasownika przechodniego wymagającym po sobie, podobnie jak czasownik, dopełnienia, np.:
يَجْلِسُ مُدَخِّناً نارجيلَتَهُ
Siedzi, paląc swoją nargilę
Pobiegła wołając swojego ojca.
Powiedział, ostrzegając ich.
