I. Czasowniki regularne, tj. o stałych tematach fleksyjnych

1. Czas przeszły – przykładowa odmiana czasowników tematu podstawowego (temat 1):

a) o rdzeniu trójspółgłoskowym:

b) o rdzeniu czterospółgłoskowym:

Jak widać w powyższych przykładach, temat wyrazu pozostaje niezmienny: katab- i tarǧam-. W zależności od osoby zmienia się natomiast końcówka.

Końcówki samogłoskowe (zapisywane tu w indeksie górnym) są przeważnie pomijane w wymowie. Można więc je określić mianem końcówek opcjonalnie zerowych. Wyjątkiem są sytuacje, gdy po czasowniku następuje zaimek sufigowany lub wyraz zaczynający się od przedimka.

Ten sam wzorzec odmiany w czasie przeszłym dotyczy tematów derywowanych czasownika. W praktycznym użyciu we współczesnej arabszczyźnie jest:

a) dziewięć tematów o rdzeniu trójspółgłoskowym, jak w poniższej tabeli:

więcej

b) dwa tematy o rdzeniach czterospółgłoskowych:

więcej

2. Czas teraźniejszy:

a) przykładowa odmiana czasowników o rdzeniu trójspółgłoskowym:

b) wzór odmiany form pochodnych czasowników o rdzeniu trójspółgłoskowym:

c) przykładowa odmiana formy podstawowej czasownika o rdzeniu czterospółgłoskowym:

d) odmiana form pochodnych czasowników o rdzeniu czterospółgłoskowym:

II. Czasowniki o identycznej drugiej i trzeciej spółgłosce rdzennej.

Dość liczna grupa czasowników o rdzeniach trójspółgłoskowych ma identyczną drugą i trzecią spółgłoskę rdzenną. Gdy sufiks koniugacyjny zaczyna się od elementu wokalicznego, samogłoska tematyczna dzieląca obie identyczne spółgłoski zanika. Powstała w ten sposób spółgłoska podwojona zapisywana jest za pomocą jednej litery zaopatrzonej opcjonalnie w znak diakrytyczny podwojenia (tzw. šadda). Ilustruje to odmiana czasownika حلّ (ḥall^a – rozwiązać):

a) czas przeszły:

Zdarza się, że formy 1 i 2 os. wymawiane są zgodnie z paradygmatem macierzystego dialektu, jak np. ḥallayt (ḥallēt), ḥallaytī (ḥallētī), ḥallaynā (ḥallēnā), ḥallaytum (hallētum).

b) czas teraźniejszy:

Według tego samego wzoru odmieniają się tematy derywowane IV, VII, VIII i X, jak np. أحلّ (ᵓaḥall^a), انحلّ (inḥalla), احتلّ (iḥtall^a), استحلّ (istaḥall^a).

III. Czasowniki, w których jedną ze spółgłosek rdzennych jest hamza.

W tym wypadku mamy do czynienia przede wszystkim z zasadami ortograficznymi związanymi z pisownią hamzy.

Oprócz tego jednak występują też pewne zmiany fonetyczne:

1. Hamza jako pierwsza spółgłoska rdzenna

a) w formie 1 os. l.p. czasu teraźniejszego tematu I, np.: آخُذُ (ᵓāḫuḏ^u – biorę) zamiast pierwotnego أَأْخُذُ (ᵓaᵓḫuḏu) czy آكُلُ (ᵓākul^u – jem) zamiast pierwotnego أَأْكُلُ (ᵓaᵓkulu);

b) w formie 1 os. l.p. czasu teraźniejszego tematu IV, np.: أُومِنُ (ᵓūmin^u – wierzę) zamiast أُؤْمِنُ (ᵓuᵓminu);

c) w formach czasu przeszłego tematu IV, np.: آمَنَ (ᵓāman^a – uwierzył) zamiast أَأْمَنَ (ᵓaᵓmana), آذى (ᵓāḏā – zranił) zamiast أَأْذَى (ᵓaᵓḏā);

d) w temacie VIII (zarówno czasu przeszłego jak i teraźniejszego) będącym pochodną tematu أخذ nastąpiło całkowite upodobnienie hamzy do infiksu -ta- (analogicznie jak w przypadku form, w których pierwszą spółgłoską rdzenną jest w (و). Stąd formy اِتَّخَذَ (ittaḫaḏ^a – przedsięwziął) czy يَتَّخِذُ (yattaḫiḏ^u – przedsiębierze).

2. Hamza jako druga spółgłoska rdzenna

Generalnie zachowuje się jak każda inna spółgłoska. Praktycznie jedynym wyjątkiem jest forma czasu teraźniejszego czasownika رَأَى (raᵓā – widzieć, zobaczyć), gdzie hamza całkowicie wypadła, co obrazuje poniższa odmiana:

IV. Tzw. czasowniki ułomne.

Sporą część arabskich czasowników stanowią tzw. czasowniki ułomne, czyli takie, w których jedna lub rzadziej dwie spółgłoski rdzenne to w (و) lub y (ي). Ich formy koniugacyjne odbiegają nieco od generalnych reguł.

1. Tematy, w których w (و) jest pierwszą spółgłoską rdzenną.

W formach czasu przeszłego, za wyjątkiem tematu VIII, nie pociąga to za sobą żadnych konsekwencji. Natomiast w czasie teraźniejszym tematu I spółgłoski te, poza pojedynczymi przypadkami jak np. czasownik وَجِعَ / يَوْجَعُ (waǧiᶜ^a / yawǧaᶜ^u – boleć) są pomijane:

Zmiany te nie dotyczą czasowników, w których dodatkowo druga i trzecia spółgłoska rdzenna są identyczne, np.: وَدّ / يَوَدُّ (wadd^a / yawadd^u – życzyć sobie, lubić).

W temacie IV czasu teraźniejszego spółgłoska rdzenna w (و) łączy się z poprzedzającym ją u prefiksu, tworząc długą samogłoskę ū, jak np.: يُوقِدُ (yūqid^u – zapala), يُوقِعُ (yūqiᶜ^u – zrzuca, strąca), يُوقِفُ (yūqif^u – zatrzymuje).

W temacie VIII spółgłoski te upodobniają się do charakterystycznego dla tej grupy derywatów infiksu -t-. Stąd np. w czasie przeszłym اِتَّصَلَ (ittaṣal^a – połączył się) czy اِتَّفَقَ (ittafaq^a – uzgodnił) oraz odpowiednio يَتَّصِلُ (yattaṣil^u) i يَتَّفِقُ (yattafiq^u) w czasie teraźniejszym.

2. Tematy, w których w (و) lub y (ي) jest środkową spółgłoską rdzenną.

W czasownikach tych, na skutek zmian fonetycznych, jakie zaistniały w procesie rozwoju języka arabskiego, dyftongi powstawałe z połączenia w (و) i y (ي) z samogłoskami przekształciły się w długie samogłoski ā, ī, ū. Stąd takie formy jak قالَ (qāl^a – powiedział), نامَ (nām^a – spał, zasnął), باعَ (bāᶜ^a – sprzedał) i odpowiednio w czasie teraźniejszym: يَقُولُ (yaqūl^u), يَنامُ (yanām^u), يَبِيعُ (yabīᶜ^u). Samogłoski te ulegają jednak skróceniu, gdy sufiks koniugacyjny zaczyna się od spółgłoski, co odzwierciedla zapis. Ma to związek ze zmianami fonetycznymi w obrębie tematu tej grupy czasowników wymuszonymi przez strukturę sylabiczną języka arabskiego.

a) czas przeszły:

b) czas teraźniejszy:

Zasada ta dotyczy także derywatów czasownikowych, w których występuje długa samogłoska, czyli tematów IV, VII, VIII i X, jak np.:

• أَرادَ (ᵓarād^a – chciał), أَرَدتُ (aradt^u – chciałem), يُرِدْنَ (yuridna – chcą [r.ż. l.mn.]),
• اِنْحازَ (inḥāz^a – wziął czyjąś stronę), اِنْحَزْنَ (inḥazna – wzięły...), تَنْحَزْنَ (tanḥazna – bierzecie... [r.ż. l.mn.]),
• اِخْتارَ (iḫtār^a – wybrał), اِخْتَرْتُما (iḫtartumā – wybraliście [l. podw.]), يَخْتَرْنَ (yaḫtarna – wybierają [r.ż. l.mn.]),
• اِسْتَطاعَ (istaṭāᶜ^a – mógł), اِسْتَطَعْتُمْ (istaṭaᶜtum – mogliście), تَسْتَطِعْنَ (tastaṭiᶜna – możecie [r.ż. l.mn.]).

Podobnie odmienia się czasownik لَيْسَ (laysa – nie jest), choć, jak widać, różni się nieco pod względem budowy:

Czasownik ten występuje tylko w formie czasu przeszłego, ale semantycznie odnosi się do teraźniejszości.

3. Tematy, w których w (و) lub y (ي) jest trzecią spółgłoską rdzenną.

W tym wypadku zmiany fonetyczne w stosunku do ogólnego paradygmatu koniugacyjnego nastąpiły nie tylko w tematach czasowników ale również w końcówkach, co obrazują poniższa odmiana czasowników رَجا (raǧā – prosić, mieć nadzieję, oczekiwać), نَسِيَ (nasiya – zapominać), قَضى (qaḍā – ukończyć, dopełnić, osądzić):

a) czas przeszły:

b) czas teraźniejszy:

W tematach derywowanych tej grupy czasowników trzecią spółgłoską rdzenną jest zawsze y (ي). W czasie przeszłym wszystkie odmieniają się jak قَضى (qaḍā). W czasie teraźniejszym tematy II, III, IV, VII, VIII i X odmieniają się jak يَقْضي (yaqḍī), natomiast tematy V i VI odmieniają się jak يَنْسَى (yansā). więcej